Aflevering 4 in een reeks van zes blogposts over leiderschap vanuit de analyse van politiek filosoof Michael J. Sandel over de gevolgen van het meritocratisch denken op de verhoudingen en dynamieken in de samenleving. Hij ontmasktert het ‘iedereen gelijke kansen’ als een van de grondoorzaken van onheil zoals de toenemende ongelijkheid en uitputting van mens en natuur. Doordat leiderschap zich bezig houdt met het goede, is uit zijn analyse een belangrijke les voor leiders te trekken.
Schuld en boete
Het krachtige aan de analyse van Sandel is juist hoe dat onderliggende mechanisme van meritocratisch denken polariteiten overstijgt en helpt verklaren. Zo kijken we gemakkelijk naar emancipatie vanuit de lens van ‘verdienste’. Vrouwen moeten evenveel verdienen als mannen als ze dezelfde positie innemen. We vinden het onrechtvaardig als vrouwen zich harder moeten bewijzen voor eenzelfde positie dan mannen. En we zoeken hard naar redenen waarom aanwezigheid van vrouwen in posities van macht rendeert voor het bedrijf. Het emancipatorische streven blijft ingesloten in het meritocratisch denken en zolang we succes associëren met ‘verdienen’ vergroten we onze eigen uitputting en die van alles rond ons.
Een deel van ons streeft steeds onbeschaamder succes na. En met ‘een deel van ons’ bedoel ik zowel een stukje van onszelf als een groep in de maatschappij. Succesvolle, narcistische en sociopathische ondernemers, influencers, predikers zoals Andrew Tate en zijn cultus van nieuwe mannelijkheid, wereldsterren belijden openlijk de religie van ‘succes is goed’. Ze voelen terecht dat meritocratie in wezen een gladiatorgevecht is en het doel van succes alle middelen heiligt. Subtieler toont zich dat in het hedonistische gedrag, het grenzeloze najagen van genot, het op vele manieren verslaafd zijn en daar ook geen scrupules over tonen. Sociale media zijn daarin aanjager. In onze echokamers roept niemand ons nog ter verantwoording en vinden we elkaar leuk om ons latent onbehagen te overstemmen.
Een ander deel van ons heeft parallel met de stijgende ongelijkheid politieke correctheid ontwikkeld. Schuldbewustzijn is een bijkomende competentie geworden voor succesvol leiderschap. We waarderen bescheidenheid, terughoudendheid. We ondertekenen petities, zetten ons in in de warmste week, tonen morele verontwaardiging over onrecht. We erkennen dat we allerlei biases hebben, tonen ons dankbaar voor de privileges waar we mogen van genieten en schamen ons over de erfenis van kolonialisme, slavernij, genocides.
Dezelfde strijd zien we in leiderschap. Je kan kiezen: een cursus ‘leiderschap is bullshit, het gaat om macht’ of ‘authentiek en gedeeld leiderschap’.
Voor de minder gefortuneerden is het spiegelbeeld gelijkaardig. Daar heb je een groep die onbeschaamd supportert voor de succesvollen en zo ook het eigen hedonistische gedrag verantwoordt. Ze gooien met plezier ruiten in, ook hun eigen ruiten. Ze hebben door dat de meritocratische belofte van sociale mobiliteit voor een groot deel onzin is. Een andere groep beklimt de ladder van succes, werkt hard, grijpt de kansen die ze krijgen, overwint tegenslagen. Ze worden aangemoedigd en verwelkomd in de groep van zich politiek correct gedragende succesvollen omdat zij bewijzen dat meritocratie werkt en dus gevoelens van schuld en schaamte niet nodig zijn. 'Inclusie' als het mogen meedansen op de dansvloer zolang de dansvloer zelf niet in vraag gesteld wordt.
Schaamteloos succes beleven of aanmoedigen, of met het nodige schuldgevoel succes najagen op basis van eigen verdienste verandert op zich weinig aan de wetmatigheden van de meritocratie. Het neemt steeds nieuwe vormen aan. Zoals nu ook de green deal een manier geworden is om succesvol te zijn en we niet doorhebben hoe dit de ongelijkheid vergroot en dus ook de maatschappelijke onrust. Schuld en schaamte ervaren is niet genoeg. Integendeel. Het is een privilege geworden die olie op het vuur is van de havelozen die puur met overleven bezig zijn. Schuld en schaamte past perfect bij de meritocratie. Maar zoals Dostojevski beschreef in zijn roman schuld en boete, is de consequenties dragen van schuld een ander paar mouwen. Boetedoening heeft te maken met erkenning en herstel van de morele orde en zich overgeven aan het lot.
Binnenkort deel 5: ethiek van de deugd