Over chimpansees, bonobo's en mensen
Alle groepen mensen worstelen met macht en hiërarchie en doen aan micro-politiek. Welke mechanismen brengen narcistische en dominante leiders aan de top? Waarom kiezen groepen voor leiders die de groep in gevaar brengen? Wie heeft het meeste invloed? Hoe worden de voordelen van invloed verdeeld? Hoe worden onvrede en frustratie over de onderlinge verhoudingen opgelost? Zeker in organisaties die de hiërarchische teugels vieren, zijn deze vragen schering en inslag. In deze en volgende blogposts laten we ons licht schijnen over hiërarchie in groepen: waarvoor is het nodig en hoe hou je het gezond?
Een hiërarchie is “a rank ordering of individuals along one or more socially important dimensions… typically power, status, leadership… formal or informal.”(1) Hiërarchie gaat dus om verschillen in respect, aanzien en invloed die bestaan tussen leden van een groep. Deze verschillen kunnen gebaseerd zijn op formeel toegekende macht, maar ook op informele erkenning van expertise, ervaring, uitstraling, netwerk. Belangrijk is dat het gaat om de perceptie, de beleving van de verschillen en niet noodzakelijk de realiteit (2).
Hiërarchie is onontkoombaar in groepen. Dat is ook zo bij de primaten, zoals Frans De Waal het bechrijft in zijn boek Mama's last hug: “Like most primates, we are a hierarchical species.”(3) Alle groepsdieren ontwikkelen rangordes. Formeel of informeel. Strak of losjes. Gebaseerd op macht of op verdienste. Met het installeren en in stand houden van rangorde komt er gedoe: van onschuldig gevlei of plaagstootjes tot brute machtsstrijd. De Waal beschrijft hoe de hiërarchie bij bavianen tiranniek is. De rangorde is er strak en onderdrukkend.
Ook bij chimpansees gaat het om macht, maar het leiderschap is minder autoritair. Integendeel. Het mannetje aan de top, het alfa-mannetje, is meestal de ‘healer-in-chief' (4). Hij biedt meer dan wie ook steun aan het groepslid in nood en is de grote verzoener in conflicten. Het alfa-mannetje geeft meer knuffels dan wie dan ook, terwijl het voor de rest de vrouwelijke chimpansees zijn die uitblinken in empathie en ‘grooming’. Tegelijkertijd gaat het er hard aan toe bij de chimpansees. De strijd om de topplek is permanent en hard. Soms op leven en dood. Chimpansees zijn net als mensen in staat om soortgenoten te vermoorden. Voortdurend zijn er coalities en opstanden. Mannetjes houden het dan ook niet lang vol aan de top. De vriendelijke, wijze alfa-mannetjes mogen na een verloren machtsstrijd in de groep blijven en blijven respect genieten. De autoritaire en onrechtvaardige alfa-mannetjes worden snel onttroond en verbannen.
Empathie
Dan zijn er nog de bonobo’s. Bij hen primeert liefde en ‘female power’ boven de macht. Ze ontwikkelen vrouwelijke hiërarchieën die meer gebaseerd zijn op ervaring dan op fysieke macht. Dat criterium zorgt er ook voor dat er minder strijd is om de hoogste plek. Conflicten worden opgelost met seks, niet met geweld en als mannetjes de macht claimen kijken ze de groep verenigde vrouwtjes in de ogen zonder kans op succes. Bonobo’s leven in open gemeenschappen: “chimpanzee communities in the forest engage in bloody battles, whereas bonobos enjoy happy picnics.”[v] Ze worden omschreven als xenofiel in tegenstelling tot andere xenofobische primatensoorten. Bonobo’s hebben ook neurologisch aantoonbaar meer empathie en zelfcontrole ontwikkeld, wellicht zelfs meer dan de mens.
De link naar hiërarchisch gedrag bij de mens is snel gemaakt. Als diersoort is onze stamboom even oud als die van de bonobo’s en de chimpansees. Gaandeweg, en zeker naarmate we sedimentair werden, lijkt het mannelijk machtsprincipe het gehaald te hebben. De les van De Waal is dat leiderschap en hiërarchie geen kwestie is van het onderdrukken van onze ‘dierlijke instincten’. Integendeel. We kunnen van onze collega-primaten best wel wat leren hoe zij conflicten oplossen en groepen leiden.
#2: wie groep zegt, zegt hiërarchie.
Deze reeks blogposts verscheen eerder op de website van SIOO.
(1) Anderson, C. & Kennedy, J. (2012). Micropolitics: a new model of status hierarchies in teams. Looking back, moving forward: a review of group and team-based research (research on managing groups and teams). Bingley, Emerald Group Publishing Ltd. 15: 48-80.
(2) Anderson, C., & Brown, C. (2010). The functions and dysfunctions of hierarchy. Research in Organizational Behavior: An Annual Series of Analytical Essays and Critical Reviews, Vol 30. A. P. Brief and B. M. Staw. 30, p. 47.
(3) De Waal, F. (2019). Mama’s last hug. Animale motions and what they tel lus about ourselves. New York: Norton & Company, p. 177.
(4) De Waal, F. (2019), p. 175.
(5) De Waal, F. (2019), p. 194.